کسب موفقیت در هر عرصه‌ای روش دارد، موفقیت در زمینه تحصیل علم و دانش نیز از این قاعده مستثنا نبوده و روش‌های خاص خود را داراست.
یکی از این روش‌ها، مباحثه و گفتگوی علمی است؛ سنت نیکو و پسندیده‌ای که نه تنها از قدیم الایام در حوزه‌های علمیه رایج و مرسوم بوده است بلکه از امتیازات حوزه نیز به شمار می‌آید که متاسفانه در این اواخر مورد بی‌مهری واقع شده است و اگر این وضعیت به همین منوال بگذرد به زودی شاهد متروک شدن آن خواهیم بود.
یکی از راه‌های احیا، حفظ و تداوم این سنت حسنه، اطلاع رسانی است تا در پرتو آن طلاب جدید با اهمیت، فواید و ثمرات آن آشنا شوند.
در این راستا نوشتار حاضر در صدد است ضمن بیان نمودن اهمیت و جایگاه مباحثه، به آداب و ثمرات آن و نیز به ویژگی های هم مباحث خوب، اشاره نماید.
۱) تعریف مباحثه:
۱/۱) در لغت:
مباحثه در لغت در معانی با یکدیگر بحث کردن، گفتگو کردن بر سر موضوعی و به خصوص اگر آن مسئله علمی و نظری باشد، به کار می‌رود.
۲/۱) در اصطلاح:
منظور از واژه ی مباحثه در میان دانش پژوهان و جویندگان علم و دانش عبارتست از ارائه نمودن درس فراگرفته شده و بازگو نمودن مجدد آن، از سوی یکی از طلاب برای یک یا چند نفر دیگر.
برخی نیز در تعریف آن چنین گفته‌اند:
مباحثه یعنی بحث کردن دو یا چند نفر، در مورد یک موضوع مشخص در زمان معین و برای هدف معین.
۲) اهمیت و جایگاه مباحثه:
مباحثه و گفتگوی علمی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است تا آنجا که در آموزه‌های دینی، از آن با تعابیری بلندی یاد شده است که ذیلا به برخی از آنها اشاره می‌گردد:
۱/۲) زنده کننده دل:
نبی مکرم اسلام (ص) در رابطه با تبیین جایگاه گفتگوی علمی می‌فرماید:
خداوند عزوجل می‌فرماید: «تذاکر العلم بین عبادی مما تحیا علیه القلوب المیته اذا هم انتهوا فیه الی أمری» گفتگوی علمی میان بندگانم سبب زنده شدن دل‌های مرده می‌گردد در صورتی که گفتگوی شان به امری که مربوط به من است منتهی شود.
۲/۲) احیای کننده علم:
ابو جارود می‌گوید از امام باقر (ع) شنیدم که فرمود:
«رحم الله عبدا أحیا العلم. قال قلت: و ما احیاؤه؟ قال: أن یذاکر به أهل الدین و أهل الورع»
خدا رحمت کند بنده‌ای را که علم را زنده کند. گفتم: زنده کردن علم چگونه است؟ فرمود: اینست که با اهل دین و پرهیزکاری مذاکره شود.
۳/۲) ویژگی منحصر به فرد حوزه های علمیه:
مباحثه سنت نیکو و پسندیده‌ای است که از قدیم الایام در میان دانش پژوهان علوم دینی رایج و مرسوم بوده است به گونه‌ای که آنان از کنار هیچ درسی بدون مباحثه رد نمی‌شدند.
اگر ادعا کنیم مباحثه از جمله امتیازاتی است که حوزه‌های علمیه را از سایر مراکز آموزشی متمایز ساخته است سخنی گزاف نگفته‌ایم.
چنانکه استاد شهید مطهری‌(ره) در این زمینه می‌گوید:
«امتیاز متد تحصیلی طلاب نسبت به سایر متدها همین است که طلاب، درسی را که از استاد فرا می‌گیرند، دقیقا مطالعه می‌کنند و سپس مباحثه می‌کنند.»
۳) آداب مباحثه:
هر کاری آدابی دارد و در این میان مباحثه و گفتگوی علمی نیز از این قاعده مستثنا نبوده و آداب مخصوص به خود را دارد که به برخی از آنها اشاره می‌گردد:
۱/۳) تسلیم حق بودن:
یکی از مهمترین اهداف مباحثه و گفتگوی علمی، پرده برداشتن از ابهامات و دستیابی به حقیقت است. زیرا وقتی اندیشه‌ها به همکاری هم بیایند ابهامات و نقاط کور زودتر از میان برداشته شده و حق و حقیقت سریع‌تر جلوه‌گر می‌شود.
چنانکه مولانا جلال الدین بلخی در این زمینه چنین می‌سراید:
عقل با عقل دگر دوتا شود
نور افزون گشت و ره پیدا شود
اگر این حقیقت گمشده توسط یکی از افراد هم مباحثِ که از سطح علمیِ پایین‌تری برخوردار است هویدا گردد، شایسته است افرادی که در سطح علمیِ بالاتری قرار دارند از قبول نمودن آن اِبا ننمایند؛ زیرا آنچه برای انسان حقیقت‌جو اهمیت دارد پیدا نمودن گمشده‌اش است نه یابنده‌ای آن!
نبی مکرم اسلام (ص) در این زمینه می‌فرماید:
«الحکمه ضاله المؤمن یأخذها حیث وجدها»
حکمت، گمشده‌ی مؤمن است هر کجا آن را یافت اخذ می‌کند.

سیره‌ی علما و بزرگان نیز بر همین منوال بوده است به گونه‌ای که در احوالات شیخ انصاری‌(ره) نقل شده است که ایشان در درس اخلاق شاگرد خود، سید علی شوشتری شرکت می کرد و به پند و نصیحت او گوش می‌سپرد.
۲/۳) استقبال از انتقاد:
مباحثه زمینه و بستری است برای محک خوردن و مورد پالایش قرار گرفتن آراء و نظریات ارائه شده از سوی افراد هم مباحث، به منظور به دست آوردن نکات ظریف و دقیق.
بنابراین مورد نقد قرار گرفتن یک نظر و بیان نمودن اشکالات آن در جریان مباحثه، امری طبیعی خواهد بود و بلکه این روند از حیات و زنده بودن مباحثه حکایت دارد. و اساسا یکی از اهداف مباحثه شناسایی اشکالات و نقصان‌ها و ارائه راه حل‌های مناسب جهت رفع آن می‌باشد.
شایسته است افراد هم مباحث، از اینگونه انتقادات استقبال نموده و آن را پلی برای پیشرفت و ترقی خود قلمداد نمایند.
امام جعفر صادق (ع) در این راستا می‌فرماید:
«احب اخوانی إلیّ من أهدی عیوبی إلیّ»
دوست داشتنی ترین برادرم کسی است که عیب‌هایم را به من هدیه نماید.
۳/۳) خودداری از برتری جویی:
مباحثه در صورتی ثمربخش خواهد بود که طرفین با قصد استفاده و بهره‌مندی از افکار و اندیشه‌های یکدیگر و به منظور کشف حقیقت و دستیابی به نکات تازه و جدید، به گفتگوی علمی مبادرت ورزند.
اگر رذائلی همچون برتری طلبی و خود نشان دادن، در هدفِ آنان نفوذ نماید، نه تنها بحث آنان مثمر ثمر نخواهد بود بلکه این امر پیامدهای ناگواری را به دنبال خواهد داشت که ریزش محبت و دوستی و رویش عداوت و دشمنی از جمله آنهاست.
۴/۳) یادداشت برداری:
یادداشت نمودن نکات کلیدی و مهم، برای دانش پژوه یک امر ضروری و اجتناب ناپذیر است به گونه‌ای که در آموزه‌های دینی از آن با عنوان ابزاری برای دربند کشیدن علم، تعبیر شده است.
چنانکه نبی مکرم اسلام (ص) در این زمینه می‌فرماید:
«قیدوا العلم بالکتاب»
علم را با نوشتن دربند کشید.
بسیاری از دانش پژوهان در ضمن مباحثه و در پرتو تضارب آراء و اندیشه‌ها، به نکات جدیدی پی‌ می‌برند که بر اثر عدم یادداشت، از یاد رفته و به بوته فراموشی سپرده می‌شود.
برای پربارتر شدن مباحثه، شایسته است از یادداشت نمودن نکات کلیدی و مهم غفلت نشود.
۵/۳) در نظر گرفتن زمان مناسب برای مباحثه:
توجه به زمان، نقش مهمی در پربارتر شدن مباحثه ایفا می‌کند چرا که مباحثه، تریبون آزاد علمی است و اظهار نظر در چنین فضایی، و به خصوص اگر با نقد توأم باشد، آرامش و انبساط خاطر را می‌طلبد. از این‌رو باید زمانی برای مباحثه اختصاص داده شود که افراد هم مباحث دغدغه‌ی کمتر و آرامش خاطر بیشتر داشته باشند.
شاید به همین دلیل است که بزرگان، ساعات اولیه‌ی صبح را به عنوان بهترین زمان برای مباحثه و گفتگوی علمی پیشنهاد کرده‌اند.
۴) ویژگی های هم‌مباحث خوب:
مفید و مثمر ثمر بودن مباحثه به عواملی متعددی بستگی دارد که توجه به انتخاب افراد هم مباحث، یکی از مهمترین عوامل به شمار می‌آید.
عنایت به ویژگی‌ها و خصوصیات ذیل می‌تواند در انتخاب هم مباحث خوب، مفید واقع شود:
۱/۴) برخورداری از تقوا:
هم مباحث خوب کسی است که علاوه بر توانایی علمی، به زینت تقوا نیز آراسته باشد تا معاشرت با او علاوه بر رشد علمی زمینه ساز رشد معنوی نیز گردد.
پیامبر اعظم (ص) در این زمینه می‌فرماید:
«خیر إخوانک من أعانک علی طاعه الله و صدک عن معاصیه و أمرک برضاه»
بهترین برادر تو کسی است که در راه اطاعت خدا یاریت رساند و از نافرمانی‌های او بازت دارد و به خشنودی او فرمانت دهد.
۲/۴) وقت شناس بودن:
اهمیت دادن به وقت و رأس ساعت مقرر در جلسه‌ی مباحثه حاضر شدن، یکی دیگر از خصلت های هم مباحث خوب است. چرا که وقت، گنج پربها است که تحت پوشش هیچ بیمه ای قرار ندارد و اگر بیهوده تلف شود جبران و به دست آوردن مجدد آن، غیر ممکن است.
به همین دلیل است که پیشوایان دین همواره بر غنیمت شمردن و هدر ندادن آن تاکید نموده‌اند.
حضرت علی (ع) در این زمینه می‌فرماید:
«بادر الفرصه قبل ان تکون غصه»
فرصت را پیش از آنکه (از دست رفته) و به غصه تبدیل شود، دریاب!
۳/۴) با مطالعه حاضر شدن:
از جمله ویژگی‌های هم مباحث خوب اینست که همواره با مطالعه قبلی در جلسه‌ی مباحثه حاضر شود. چرا که طبیعت مباحثه و گفتگوی علمی، تضارب آراء و اندیشه‌ها در رابطه با موضوع معین و مشخص می‌باشد و این مهم، بدون مطالعه و آمادگی قبلی امکان‌پذیر نمی‌باشد.
۴/۴) خود رأی نبودن:
شجاعت فقط نهراسیدن و فرار ننمودن از میدان جنگ نیست، بلکه پی بردن به اشتباه خود و قبول نمودن آن نیز یک نوع شجاعت محسوب می‌شود.
برخی از افراد با اینکه به ناصواب بودن نظر خویش آگاهی کامل دارند؛ اما غرور کاذب علمی موجب می شود که همچنان بر صحت آن پافشاری کرده و حاضر به پذیرش اشتباه خود نمی‌باشند.
هم مباحث خوب کسی است که خودرأی بودن را آفت مباحثه دانسته و همواره مراقب است تا در دام آن گرفتار نشود.
۵/۴) دریغ نکردن از اظهار نکات علمی:
از ویژگی‌های هم مباحث خوب اینست که از بیان نمودن نکات جدیدی که به دست آورده است دریغ نورزد. چرا که یکی از فلسفه‌های تشکیل جلسات مباحثه، دانش افزایی است و این مهم در صورتی محقق می‌شود که هریک از افراد هم مباحث، هم دیگر را از آخرین دستاوردها و جدیدترین نکاتی که به دست آورده‌اند بهره‌مند سازند.
پیامبر اعظم (ص) در این زمینه می‌فرماید:
«ما تصدق الناس بصدقه مثل علم ینشر»
مردم هیچ صدقه‌ای بهتر از دانشی که پراکنده شود نمی‌دهند.
شاعر نیز با الهام از این روایت چنین می‌سراید:
تو گر دانشی را دهی انتشار
نباشد نکوتر از آن هیچ کار
نه از آن بود صدقه ای خوب تر
مکن دانش خود نهان ای پسر
۵) فواید و آثار مباحثه:
مباحثه آثار و برکات فراوانی را به ارمغان می‌آورد که می‌توان آنها را به دو دسته‌ی کلی تقسیم نمود:
الف) آثار عملی:
فواید و ثمرات عملی مباحثه عبارتند از:
۱/الف) تمرین برای تدریس:
انسان تا عملا وارد آب نشود و به شنا اقدام ننماید، به صِرفِ آموزش‌های تئوری شناگر نمی شود. در عرصه‌ی تدریس نیز صِرفِ شرکت در جلسات آموزشیِ تربیت مدرس، کافی نیست بلکه باید عملا تدریس کرد تا مدرّس شد. یکی از ثمرات عملی مباحثه، فراهم نمودن بستر و زمینه‌ای مناسب، برای تمرین تدریس و آمادگی پیدا نمودن برای مدرّس شدن است.
مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) در این زمینه می‌فرماید:
«مباحثه یعنی تمرین استادی … مباحثه … شجاعت و گستاخیِ تعلیم دادن می‌دهد؛ چون هم مباحثه‌تان، امروز شاگرد شماست و فردا هم شما شاگرد اویید.»
۲/الف) رساتر شدن شدن قدرت بیان:
روان و رسا سخن گفتن برای هر انسانی مطلوبیت دارد. روش‌های مختلفی برای دستیابی به آن وجود دارد که در این میان مباحثه، مؤثرترین و کارآمدترین روش محسوب می‌شود.
در پرتو مباحثه دایره‌ای واژگان کلامی افزایش پیدا می‌کند؛ جملات آراسته و پیراسته می‌شود و در نتیجه قدرت بیان دانش پژوه روز به روز سلیس‌تر و روان‌تر خواهد شد.
۳/الف) بهانه‌ای برای ملاقات نمودن دوستان:
امروزه با اینکه پیشرفت علم و تکنولوژی موجب سریع‌تر انجام گرفتن کارهای روزمره شده است؛ اما پیامدهای را نیز به بار آورده است که کاهش یافتن دیدار حضوری و چهره به چهره با دوستان و آشنایان از جمله مهمترین پیامدهای آن به شمار می‌آید. این در حالی است که دیدار با دوستان و آشنایان در دین مقدس اسلام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است تا جایی که در باره سیره عملی رسول خدا (ص) چنین نقل شده است:
«کان رسول الله (ص) اذا فقد الرجل من إخوانه ثلاثه أیام سأل عنه، فان کان غائبا دعا له، و ان کان شاهدا زاره، و ان کان مریضا عاده»
رسول خدا (ص) هرگاه سه روز یکی از یاران خود را نمی‌دید، از حال او سؤال می‌نمود، اگر آن شخص غایب (و) در سفر بود در حقش دعا می‌فرمود و اگر در خانه و منزل بود، به ملاقاتش می‌رفت و اگر بیمار بود، به عیادتش تشریف می‌برد.
امروزه افراد به جای دیدار حضوری، بیشتر از طریق پیامک، ایمیل، چت و دیگر وسایل ارتباطیِ مجازی، با آشنایان و دوستان خویش ارتباط برقرار می‌کنند که این امر در دراز مدت باعث کم رنگ شدن انس و محبت میان آنان خواهد شد. چنانکه شاعر می گوید:
از دل برود هر آنکه از دیده برفت!
از جمله ثمرات عملی مباحثه اینست که بهانه‌ای است برای گرد هم آمدن دوستان، تا از این طریق هم بر خرمن علم و دانش شان بیافزایند و هم دوستی و محبت شان را عمیق‌تر و مستحکم‌تر نمایند.
ب) آثار علمی:
مباحثه علاوه بر آثار عملی، برکات علمی فراوانی را نیز به ارمغان می‌آورد که ذیلا به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱/ب) شناسایی کاستی ها و تلاش برای رفع آنها:
همانگونه که آیینه به منظور نشان دادن و نمایان ساختن آلودگی‌ها و ناآراستگی‌های ظاهری اختراع شده است تا انسان از طریق آن، ظاهرِِ خود را آراسته و یا پیراسته نماید؛ مباحثه نیز ابزاری است برای پی بردن به کاستی ها و نقصان‌های فکری و علمی.
در حقیقت مباحثه معیاری است که دانشجوی علم، در پرتو آن میزان یادگیری خویش را می‌سنجد و همچنین با نقاط قوت و ضعف خود آشنا می‌گردد و در نتیجه اگر ضعف یا ابهامی را مشاهده نمود در صدد رفع آن بر می آید.
مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) در این زمینه می‌فرماید:
«وقتی استاد درس می گوید، آدم کتاب را که نگاه می کند، خیال می کند مطلب را فهمیده است؛ اما وقتی می خواهد به زبان بیاورد، می بیند لنگِ لنگ است. مباحثه، شما را به لنگیتان آشنا می‌کند.»
۲/ب) پرورش روحیه‌ی تفکر و استدلال:
مباحثه معرکه‌ای آراء است. افراد هم مباحث پس از مطالعه متون، در باره آن فکر می‌کنند و با پشتوانه تفکر، نظرات مطرح شده را تجزیه، تحلیل و مورد نقّادی قرار می‌دهند. برای اثبات حقانیت و یا ناصواب بودن آن به استدلال روی می‌آورند. بدون شک همین استدلال‌های که فعلا به چشم نمی‌آید، در آینده زمینه‌ ساز ارائه‌ای استدلال‌های محکم‌تر و متقن‌تر خواهد شد.
نتیجه گیری:
مباحثه و گفتگوی علمی از جمله روش‌های رسیدن به موفقیت تحصیلی محسوب می‌شود.
در اهمیت مباحثه همین بس که زنده کننده‌ای دل و احیا کننده‌ای علم بوده و از ویژگی‌های منحصر به فرد حوزه‌های علمیه نیز به شمار می‌آید.
مباحثه آداب فراوان دارد که پذیرش حق، استقبال از انتقاد، خودداری از برتری جویی و نیز یادداشت نمودن نکات کلیدی، از مهمترین آداب آن به شمار می‌آیند.
همچنین مباحثه آثار و برکات علمی و عملی گسترده‌ای را به ارمغان می‌آورد که تمرین برای تدریس، رساتر شدن قدرت بیان و شناسایی نمودن نقصان‌ها و تلاش برای رفع آن از جمله‌ی آنهاست.
انتخاب هم مباحث خوب در پربارترشدن مباحثه نقش به سزایی دارد که اموری چون برخورداری از تقوا، وقت شناس بودن و خودرأی نبودن از جمله مهمترین ویژگی‌های هم مباحث خوب به شمار می‌آیند.