«یک دهان خواهم به پهنای فلک                           تا بگویم وصف آن رشک ملک
ور دهان یابم چنین و صد چنین                            تنگ آید در فغان این حنین
این قدر گر هم نگویم ای سند                              شیشهٔ دل از ضعیفی بشکند» [1]

یکی از شاخصه‌ها و بایستگی‌هایی که باعث می‌شود انسان در جریان امامت بر دیگران ترجیح و برتری پیدا کند، و گزینه منحصر به فرد در این مسأله باشد شاخصه افضلیت است. در واقع با وجود شخصی که از جهت کمالات انسانی و فضائل اخلاقی مانند ایمان، اسلام، تقوا، زهد، شجاعت، سخاوت و … سرآمد عصر خود است، نوبت به دیگران در تصدی مقام امامت نمی‌رسد. زیرا از نظر عقلی امامت مفضول بر افضل قبیح است.

توضیح آن‌که در مقایسه بین امام و مردم از نظر فضائل و کمالات انسانی سه صورت قابل فرض است:
الف: امام بر مردم برتری دارد.
ب: امام نسبت به دیگران مفضول است.
ج: امام با مردم مساوی است.

از سه صورت مذکور، فرض دوم و سوم باطل است؛ زیرا فرض دوم تقدیم مرجوح بر راجح است که قبیح است و لازمه فرض سوم ترجیح بلا مرجح است که آن هم قبیح و محال است؛ بنابراین فرض اول متعین خواهد بود. [2]
خواجه نصیر الدین طوسی (رحمة الله علیه) در تجرید الاعتقاد می‌ فرمایند: «و قبح تقدیم المفضول معلوم و لا ترجیح فی التساوی [3] ناروایی مقدم داشتن مفضول بر افضل معلوم است و در صورت تساوی در فضائل، وجهی برای ترجیح یکی بر دیگری وجود ندارد».

ابن میثم بحرانی درباره لزوم برتری امام بر دیگران در کمالات نفسانی می نویسند: «لان تقدیم الناقص علی من هو اکمل منه قبیح عقلا [4] مقدم داشتن فردی که در کمالات نفسانی ناقص است بر کسی که کامل‌‌تر از اوست، از نظر عقل قبیح است».
وجود مقدس امام رضا (علیه السلام) در ضمن بیان نمودن علامات و نشانه های امام، افضلیت در سجایای اخلاقی و کمالات نفسانی را از جمله آن‌ها بر می‌شمرند: «لِلْإِمَامِ‏ عَلَامَاتٌ‏ يَكُونُ أَعْلَمَ النَّاسِ وَ أَحْكَمَ النَّاسِ وَ أَتْقَى النَّاسِ وَ أَحْلَمَ النَّاسِ وَ أَشْجَعَ النَّاسِ وَ أَسْخَى النَّاسِ وَ أَعْبَدَ النَّاس‏… [5] برای امام چند علامت است: باید داناترین، استوارترین، پرهیزکارترین، بردبارترین، شجاع ترین و سخاوتمندترین مردم باشد…».
حال وقتی به فضایل و کمالات مولی الموحدین امیرالمومنین (صلوات الله علیه) در تقوی، ایمان، زهد، شجاعت، سخاوت، علم و… نظر می اندازیم، می بینیم که آن حضرت این شاخصه مهم افضلیت را در تمامی آن ابعاد دارا بودند؛ چنان‌چه پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در این زمینه می‌فرمایند:
«یَا عَلِيُّ أَنْتَ أَفْضَلُ أُمَّتِي فَضْلًا وَ أَقْدَمُهُمْ سِلْماً وَ أَكْثَرُهُمْ عِلْماً وَ أَوْفَرُهُمْ حِلْماً وَ أَشْجَعُهُمْ‏ قَلْباً وَ أَسْخَاهُمْ كَفّاً يَا عَلِيُّ أَنْتَ الْإِمَامُ بَعْدِي وَ الْأَمِير‏…[6] ای علی تو برترین فرد امت من از نظر فضل و پیشگام‌ترین آن‌ ها از نظر پذیرش اسلام و دانشمندترین آن ها از نظر دانش و بردبارترین آن ها از نظر شکیبایی و شجاع ترین آن ها از نظر قلب و سخاوتمندترین آن ها از نظر کرم و بخشش هستی؛ ای علی تو امام و امیر پس از منی».
بنابراین با استناد به این دلیل افضلیت مولی الموحدین امیرالمومنین (علیه السلام) در فضایل و کمالات انسانی و نفسانی نسبت به دیگران می توان امامت آن حضرت را اثبات کرد.

پی نوشت:
[1]. مولوی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم.
[2]. برای اطلاع بیشتر ر.ک گلپایگانی، علی ربانی، امامت در بینش اسلامی صص180-200، قم، موسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1386ش.
[3]. علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص 495، موسسه النشر الاسلامی، قم، 1419ق.
[4]. بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام، فی علم الکلام، ص 180، مکتبه آیة الله المرعشی، قم، 1406ق.
[5]. ابن بابويه، محمد بن على‏، من لا يحضره الفقيه‏، ج 4، ص 418، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‏، مكان چاپ: قم‏،1413 ق‏.
[6]. ابن بابويه، محمد بن على‏، الأمالی (للصدوق)، ص 46، چاپ: تهران‏، 1376 ش‏.